ทุกข์ ทุกขัง : อยู่กับโลกที่ร้อน โดยไม่ลวกใจ

ในชีวิตประจำวัน เรามักเจอเรื่อง “ไม่พอดี” อยู่เสมออาหารเค็มไป รถติดเกินไป อากาศร้อนเกินไปแม้มันจะดูเล็กน้อย แต่รวม ๆ กันก็ทำให้ใจเรา “ร้อน” ได้ง่าย

ผู้เขียนเองก็เป็นคนหนึ่งที่มักชอบสร้างความทุกข์ใจให้ตัวเองโดยใช่เหตุ เป็นคนประเภท “ตีตนไปก่อนไข้” พอคิดมากก็ทุกข์ใจ ลึกๆ คือ ความกลัว แต่พอทุกข์ ก็ปลอบตัวเอง ทั้งที่รู้อยู่แล้วว่ามันเพราะอะไร

ถ้าจะเปรียบให้เห็นภาพง่ายๆ ก็คงเหมือน “โนบิตะ” ในโดราเอมอน ที่โนบิตะมักจะทุกข์ใจเพราะสิ่งที่ยังไม่เกิด กลัวสอบตกก่อนจะเริ่มอ่าน กลัวโดนดุก่อนจะทำผิด แต่พอได้ของวิเศษจากโดราเอมอน ใจก็กลับมาดีอีกครั้งจนกว่าจะมีเรื่องใหม่ให้ทุกข์อีก (><)

ทุกข์ กับ ทุกขัง ต่างกันยังไง?

ความร้อนของกาแฟนั้น คือ “ธรรมชาติ” จะมีคนจับหรือไม่จับ มันก็ร้อนอยู่ของมันเองเหมือน “ทุกขัง” ธรรมชาติของสิ่งทั้งหลายที่ทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ เปลี่ยนแปลง แปรปรวน ไม่มั่นคง แต่ที่มันลวกมือ เพราะเรา “จับแน่นเกินไป” นั่นแหละคือ “ทุกข์”

ทุกขัง” คือ ธรรมชาติของโลก สิ่งทั้งหลายไม่คงที่ ไม่แน่นอน บังคับไม่ได้

แต่ “ทุกข์” คือ ปฏิกิริยาของใจเรา เมื่อเราไม่ยอมรับความจริงของ “ทุกขัง”

ทำไมเราถึงทุกข์ ?

เพราะเรา ต่อต้านธรรมชาติของทุกสิ่ง

โลกเปลี่ยน แต่เราอยากให้คงที่
สิ่งที่รักต้องจากไป แต่เราอยากให้อยู่ตลอด
ร่างกายแก่ลง แต่เราอยากให้หนุ่มสาวอยู่เสมอ

พูดให้เข้าใจง่าย ๆคือ

ทุกขัง = ธรรมชาติของโลก
ทุกข์ = สิ่งที่เราสร้างขึ้นเองจากการยึดติดหรือไม่ยอมรับ

กฎธรรมชาติของทุกสิ่ง : ไตรลักษณ์

อนิจจัง – ไม่เที่ยง
ทุกอย่างเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ ร่างกายเปลี่ยน ความรู้สึกเปลี่ยน ความสัมพันธ์เปลี่ยน
ทุกขัง – เป็นทุกข์ ไม่มีอะไรให้ความพอใจได้จริงๆ ตลอดไป ทุกสิ่งเป็นภาระ ต้องดูแล ต้องดิ้นรน แม้ความสุขก็ไม่อิ่มเอิบ และต้องเปลี่ยนไป
อนัตตา – ไม่ใช่ตัวตน
ไม่มีสิ่งใดเป็นตัวตนคงที่ เราไม่ใช่ร่างกาย ความคิดหรือความรู้สึก ทุกอย่างเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย

คำสอนของพระพุทธเจ้า

พระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า

“บัณฑิตย่อมไม่หวั่นไหวในท่ามกลางโลก
เหมือนภูเขาหินไม่สะเทือนด้วยลม”

คือแม้โลกจะมีความแปรเปลี่ยนร้อนหนาวเพียงใด แต่ผู้เห็นตามจริงย่อมไม่สั่นคลอน “ไม่สั่นคลอน” ไม่ใช่เพราะไม่มีความรู้สึก แต่เพราะไม่ยึดติด

ภูเขาเอง ก็ไม่ได้ “ต่อสู้” กับลม แต่ “ปล่อยให้ลมพัดผ่าน”

ใน มหาปรินิพพานสูตร เมื่อพระอานนท์ร้องไห้เพราะพระพุทธเจ้าจะปรินิพพาน พระองค์ตรัสว่า

“อานนท์ พอเถิด อย่าคร่ำครวญ อย่าร้องไห้เลย เราบอกเจ้าไว้ตั้งแต่แรกแล้วมิใช่หรือว่า เราต้องพลัดพรากจากสิ่งที่รัก ที่พอใจทั้งหมด ความจากลา ความแปรปรวนเป็นธรรมดา จะให้สิ่งที่เกิดขึ้นแล้ว ปรุงแต่งแล้ว มีความสลายไปเป็นธรรมดา อย่าสลายไปเลยได้อย่างไร”

พระองค์ไม่ได้บอกให้ “ห้ามร้องไห้” แต่ชี้ให้เห็นว่า ในชีวิตจริง สิ่งที่เกิดขึ้น ย่อมเสื่อมไปเป็นธรรมดา ไม่ใช่โศกนาฏกรรม แต่เป็น “กฎของธรรมชาติ”

หรือในอีกตอนหนึ่ง พระพุทธเจ้าตรัสกับภิกษุทั้งหลายเกี่ยวกับพระปิลินทวัจฉะที่มีนิสัยพูดจาหยาบคายว่า

“ภิกษุทั้งหลาย ท่านอย่าขุ่นเคือง ปิลินทวัจฉะไม่ได้มีจิตคิดร้าย นิสัยเก่าในชาติก่อนยังมีอยู่”

ประโยคนี้สอนให้เห็นว่า แม้แต่นิสัยคนยังเปลี่ยนได้ยาก เพราะมันเกิดจากเหตุปัจจัยสะสมมายาวนาน เราจึงไม่ควรคาดหวังให้โลกหรือคนอื่นเป็นไปตามใจเราได้ทั้งหมด

ธรรมชาติของทุกขัง มีหลายมิติ

ไม่เที่ยง (อนิจจัง) — ทุกสิ่งเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ
ควบคุมไม่ได้ (อนัตตา) — แม้แต่ร่างกายเราก็บังคับไม่ได้
ไม่อิ่มเอิบ — ได้เท่าไรก็ไม่เต็มใจ
เป็นเหตุปัจจัย — สิ่งต่างๆ เปลี่ยน เพราะเงื่อนไขเปลี่ยน
เป็นภาระ — การดำรงอยู่ต้องดิ้นรน ต้องดูแลเสมอ
ว่างจากตัวตน — ไม่มี “เรา” ที่คงที่อยู่ในสิ่งใด

ตัวอย่างง่ายๆ ของ ทุกข์ ทุกขัง

รถติด คือ “ทุกขัง”
ความหงุดหงิด เพราะอยากให้รถไม่ติด คือ “ทุกข์”

การเปลี่ยนทุกข์เป็นปัญญา : วิธีฝึกในชีวิตประจำวัน

สังเกตตัวเอง – เมื่อรู้สึกหงุดหงิด ถามว่า “เรากำลังต่อต้านอะไร?”
ดูความรู้สึกที่เกิดขึ้น – สังเกตว่ามันมา แล้วก็ไป ไม่ได้อยู่นิ่ง
พิจารณาความเปลี่ยนแปลง – สังเกตว่าทุกอย่างเปลี่ยน และนั่นคือธรรมดา
ปล่อยวางทีละนิด – ไม่ต้องรีบ แค่เริ่มจาก “เห็นว่าเรากำลังยึดติดอะไร” เช่น เมื่อหงุดหงิดเพราะรถติด ลองบอกตัวเองว่า “เรากำลังยึดติดกับเวลาที่สูญเสียไป” การเห็นความยึดติดนี้ คือการเริ่มปล่อยวาง ไม่ใช่บังคับตัวเองให้ไม่โกรธ แต่คือการ “เห็น” ว่าหงุดหงิดเพราะอะไร แล้วค่อยๆ คลายลง

โลกอาจยังร้อน แต่เราสามารถเรียนรู้ที่จะอยู่กับความร้อนได้ ไม่ใช่ด้วยการบังคับให้มันเย็น ไม่ใช่ด้วยการหนีหรือทนทุกข์ แต่ด้วยการเห็นความร้อนตามจริง ด้วยสติและปัญญา

เมื่อเราเข้าใจ ทุกข์ ทุกขัง(ธรรมชาติของโลกที่ร้อน) โลกอาจยังคงมีปัญหา มีความเปลี่ยนแปลง แต่เราจะไม่ “จับแน่น” จนลวกใจตนเองอีกต่อไป เพราะเรารู้ว่าความร้อนมาแล้วก็ไป เราจะอยู่กับมันได้อย่างสงบ พอประมาณ และค่อยๆ ปล่อยวาง เมื่อถึงเวลา